Ainu Japonya’nın Hokkaidō, Kuril Adaları ve anakara Japonya’nın kuzeyinde ve Rusya’nın Sahalin adasının güneyindeki yerli halkın ve bu halkın konuştuğu dilin adıdır. Ainu halkının nüfusunun yaklaşık 30,000 ila 100,000 arasında olduğu düşünülmektedir. (Gayman, 2011) UNESCO Dünyadaki Tehlike Altındaki Diller İnteraktif Atlas’ına (Atlas of the World’s Languages in Danger) göre Ainu’nun 15 aktif konuşucusu vardır, fakat Tahara’ya (2019) göre Ainu halkından olan insanların çoğu ayrımcılıktan çekindikleri için anketlere ve çalışmalara katılmamaktadır. Dil ve halk uzunca bir süre ayrımcılık ve baskı altında kalmış olmasına rağmen yakın zamanda dili yeniden canlandırma çalışmaları, çoğunlukla halk tarafından, başlatılmıştır.
Tarihte yapılmış baskılar
Japonya’da Edo döneminde (1603 – 1868) başlayan ve Meiji döneminde (1868 – 1912) daha da şiddetlenen Japonlaştırma hareketinin sonucunda Ainular etnik kimliklerini açık etmeye ve dillerini konuşmaya çekinir hale gelmişlerdir. Eğitim sistemi Japonya’nın geneline hâkim olan homojen Japon kimliği üzerine inşa edilmiş olduğundan Ainuların dillerinin ve kimliklerinin geri planda kalmasına sebep olmuştur. 1900’lerin başına gelindiğinde ise bu baskılar Ainu bir günlük konuşma dili olmaktan iyice uzaklaştırmıştır.
Yeniden canlandırma için ilk adımlar
Tarihsel süreçte Ainunun yeniden canlandırılması için yapılan çalışmalar 1900’lerin ilk çeyreğinin sonlarında başlamıştır. 1920’lerde, Ainuların Japonya’yı örnek alma zorunluluğu olduğu bir zamanda, Ainuların “Kamuy Yukar” adını verdikleri kuşaktan kuşağa aktarılan destanları Japoncaya çevirip “Kotan” (Köy) adında bir kitapta toplayan Yukie Chiri ve kendi yayınladığı dergide Japon toplumunu ve kültürünü eleştirdiği yazılar yayınlayan Hokuto İboshi, gençlerin Ainu diline ve kültürüne önem verdiğini göstermesi açısından başlangıç olmuşlardır.
1980’lerden itibaren, Japon hükümetiyle ve Birleşmiş Milletler ile imzalanan anlaşmalar sonucunda kültür ve dilin tekrar canlandırılması ivme kazanmıştır. 1997’de imzalanan Kültür Teşvik Yasası’nda Ainu kültürü “… dil, müzik, danslar, eserler ve diğer kültürel ürünler …” olarak tanımlanmıştır. Bu yasanın temelde 4 hedefi bulunmaktadır. Bunlar; 1) Ainu üzerine araştırmaların arttırılması; 2) Ainu dilinin yeniden canlandırılması; 3) Ainu kültürünün yeniden canlandırılması; 4) Ainu geleneklerinin yaygınlaştırılması ve eğitiminin verilmesidir.
Ainu için eğitim planı
Bu yasadan sonra başlayan Ainu dilinin gelişmesine yönelik bir hareketlenme olmuştur. Bu hareketlenmenin ilk ayağı bir eğitim planının oluşturulmasıdır. Bu eğitim planı 3 seviyeden oluşmaktadır:
- Seviye: Ainu dilinin eğitimi ve öğretimini üstlenmek için metodoloji gibi konularda fikir üretecek öncülerin oluşması.
- Seviye: Orta seviye Ainu konuşucularının yüksek seviyeye gelmesi ve yeni öncüler olmasına yönelik bir eğitim planı.
- Seviye: Başlangıç seviyesinde Ainunun ebeveynler ve 4-18 yaş arasında çocuklar tarafından öğrenilmesini hedefleyen eğitim planı.
Bu eğitim planına eşlik etmek ve insanların Ainu kültürü ve dili hakkında ilgisini çekmek için bir radyo programı hazırlanmıştır. 4 sezona bölünmüş bu Ainu dilindeki radyo programı çerçevesinde kitaplar oluşturulup belirli yerlere dağıtılmıştır.
Eğitimin günümüzdeki durumunda üniversitelerde Ainu dil dersi verilmekte ve bazı Ainu okullarında dil eğitimi ebeveyn-çocuk sınıflarında da yapılmaktadır. Bu sınıflarda aile fertlerinden biri Ainu dilini çocuklarıyla beraber yazı yazma ve şarkı söyleme gibi yollarla öğrenmektedirler.
Aynı kültürel ve dilsel bilinçlendirme gayesiyle bir konuşma yarışması da düzenlemiştir. Yarışma 4 kategoriden oluşmaktadır; 1) Çocuklar için serbest temalı konuşma yarışması; 2) Yetişkinler için serbest temalı konuşma yarışması; 3) Yetişkinler için mitolojik ve folklorik öğeleri barındıran sözlü edebiyat yarışması; 4) Serbest temalı sözlü performans yarışması. Bu yarışmaların sonucunda ödül kazanan çocuklar Ainu diline daha da bağlı hale gelmeye başlamıştır.
Yukarıda bahsedilen eğitim amaçlı radyo programından önce de Ainu dilinde yayın yapan bir radyo programı bulunmaktadır. FM Pipaushi adlı bu radyo programı 2001 yılında yayın hayatına başlamış olup ayda iki kez pazar günleri sabah 11 – 12 arasında yayın yapmaktadır. Yayınlara ayrıca internetten de ulaşılabilmektedir, bu sayede radyo programı daha fazla kişiye ulaşabilmektedir.
Hokuto İboshi’nin yaptığı gibi, gazete ve dergiler de Ainu dilinin yaygınlaştırılması için kullanılan başka bir kanaldır. 1997’de ilk basımını gerçekleştiren “The Ainu Times” Ainu dilinde ve Japonca basılan ilk gazetedir. Üç ayda bir basım yapan gazetede Ainu dilini öğrenmeye devam etmeleri ve Ainu diline karşı ilgilerinin devam etmesi için amatör yazarlar da yazı yazmaktadır.
Ainu dilinin karşılaştığı engeller
Her ne kadar Ainu dilinin tekrar canlandırılması üzerine çalışmalar devam ediyor olsa da bu çalışmalar yolda birkaç engele takılmış bulunmaktadır.
Birinci problem, Ainu dilindeki kaynakların kalitesi ve dağıtımıyla alakalıdır. Ainu dilinde her ne kadar yazılı ve sesli kaynak açısından bir bolluk olsa da bunların dağıtılması ve kalitesi bir problem oluşturmaktadır. Ayrıca günümüzde Ainu dilinde yazılı eser veren yazarlar bu işin baskısını kendi cebinden yapmakta olup, sahaf ve kitapçılar bu eserlerin stoklarını yapmamaktadır.
İkinci engel ise günümüz şartlarına uygun kelimelerin ve terimlerin oluşturulmasıdır . Bu problemin temel kaynağı farklı bölgelerde bulunan Ainuların belli bağlamlarda farklı kelimeler kullanıyor olmaları ve bu farklılıkların kayıt altına alınmasındaki yaşanan zorluklar olarak nitelendirilmektedir.
Bu problemlere ek olarak Akulov & Nonno (2017) 5 tane daha problem olduğuna işaret etmiştir. Onlara göre ilk problem “konuşucu” kelimesinin tanımından kaynaklanmaktadır. “Konuşucu” tanımının genel olarak bir dilde (ezber olmadan) sözlü bir şey üretebilen insanlar olarak tanımlanması gerektiğini savunurken, Ainu üzerine araştırma yapan kişilerin “konuşucu” kavramını “aile fertlerinden dili çok uzun zaman önce öğrenmiş ve unutmaya yüz tutmuş” kişiler için kullandıklarını söylemektedirler. Bu tanım yüzünden de Ainu dili hakkındaki raporların sadece beş tane Ainu konuşucusu kaldığını yanlış bir şekilde gösterdiğini iddia etmektedirler.
İkinci problem de “konuşucu” terimiyle yakından ilintilidir. Konuşucular hakkındaki “anadil konuşucusu” vurgusunun yıkılması gerektiğini savunan yazarlar, dilde sözlü üretim yapabilmenin önemine tekrar vurgu yapmaktadır. Çünkü “anadil konuşucuları” Ainuyu zaman içerisinde unutmuşlardır.
Bir sonraki problem ise Ainu dilinin yeniden canlandırılması konusunda kullanılan Second Life (İkinci Yaşam) platformuyla alakalıdır. Second Life platform olarak insanlara sanal bir dünya üzerinden kendi karakterlerini yaratıp çeşitli etkileşimlerde ve etkinliklerde bulunabilecekleri bir ortam sunmaktadır. Akulov & Nonno’nun (2017) iddialarına göre Second Life platformunda basmakalıp içeriklerin dışında herhangi bir yaratıcılığa izin verilmez. Bu yüzden bu platformu büyük bir alışveriş merkezine benzetmektedirler.
Gösterdikleri başka bir problem ise “Birleşmiş Milletler Hippileri” olarak adlandırdıkları bir grup özelindedir. Bu grubu dillerle alakası olmayan sadece “egzotik” buldukları kültürler hakkında konuşup hiçbir şey üretmeyen kişiler olarak tanımlarlar. Ayrıca kendilerinin de bu insanlarla Ainu dili üzerine bir Facebook grubu kurduklarını ama bu insanların sadece kültürel ve antropolojik şeyleri tartışıp, dili hiç önemsemediklerinden bahsetmektedirler.
Son olarak fon problemine dikkat çekmektedirler. Bu konuda fon veren kurumların bazen çifte-standart uygulayabildiklerini ve “konuşucusu kalmamış dil yeniden canlandırılamaz” ya da “bu proje dili ıslah etmektedir, yeniden canlandırmamaktadır” gibi nedenler dolayısıyla fon başvurularını kabul etmediklerini beyan etmektedirler. Aynı zamanda bazen fon kuruluşlarının, araştırmacıdan bahsi geçen toplulukla bir bağının olduğunu kanıtlamasını istediklerini, bu maddenin de toplulukla herhangi bir bağının olmamasına rağmen dil aktivistinin yapacağı herhangi bir etkinliğin, dile o topluluğun yapacağı işlerden daha yararlı olabilme ihtimalinden dolayı yanlış olduğunu savunmaktadırlar.
Ainunun geleceği
Sonuç olarak, Ainu dili ve kültürü geçmişte yaşanan kötü olaylar sonucunda âtıl kalmış olup yok olmanın eşiğine gelmiştir. 1920’lerden günümüze kadar uzanan yeniden canlandırma çalışmalarıyla beraber dil bir ölçüde yeniden canlandırılmış ve toplum önüne daha çok çıkar hale gelmiştir. Eğitim, yazılı eserler ve radyo programları bu yeniden canlandırma çalışmalarında kullanılan araçlardan birkaçıdır. Bu araçlara ek olarak 2010 yılından beri toplanan Ainu Poliçeleri Tanıtım Genel Merkezi (Ainu Policy Promotion Headquarters) gibi oluşumlar da Ainu dilinin geleceği hakkında çalışmalar yapmaktadır.
Fakat, Ainu hem kendi konumuna özgü hem de tehlike altındaki dillerin genelinde görülen birkaç problemle karşılaşmıştır. Bu problemler dilin yeniden canlandırılması çalışmalarında insanların “konuşucu” kavramı hakkındaki anlayışlarından ve dilin günümüze uygun olmasından başlayıp fon kuruluşlarına kadar geniş bir skala içerisinde bulunmaktadır.
KAYNAKÇA
Akulov, A., & Nonno, T. (2017). Actual problems of Ainu language revitalization. Cultural Anthropology and Ethnosemiotics, 3(2), 18–20. https://www.academia.edu/33707969/Actual_problems_of_Ainu_language_revitalization
Gayman, J. (2011). Ainu right to education and Ainu practice of ‘education’: current situation and imminent issues in light of Indigenous education rights and theory. Intercultural Education, 22(1), 15–27. https://doi.org/10.1080/14675986.2011.549642
Hanks, D. H. (2017). Policy Barriers to Ainu Language Revitalization in Japan: When Globalization Means English. Working Papers in Educational Linguistics, 32(1), 91–110. http://repository.upenn.edu/wpel/vol32/iss1/5
Nonno, T. (2015). Second Life as possible platform for endangered languages revitalization (the case of Ainu language in particular): problems and perspectives. Cultural Anthropology and Ethnosemiotics, 1(1), 53–59. https://www.academia.edu/11305744/Second_Life_as_possible_platform_for_endangered_languages_revitalization_the_case_of_Ainu_language_in_particular_problems_and_perspectives
Tahara, K. (2019, February 12). The saga of the Ainu language. UNESCO. https://en.unesco.org/courier/numero-especial-octubre-2009/saga-ainu-language
Teeter, J., & Okazaki, T. (2011). Ainu as a Heritage Language of Japan: History, Current State and Future of Ainu Language Policy and Education. Heritage Language Journal, 8(2), 96–114. https://www.researchgate.net/publication/283343115_Ainu_as_a_Heritage_Language_of_Japan
Yotsumoto, Y. (2019). Revitalization of the Ainu Language: Japanese Government Efforts. In S. D. Brunn & R. Kehrein (Eds.), Handbook of the Changing World Language Map (1st ed. 2020 ed., pp. 1712–1727). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-02438-3_144
