Rumlar
Rum kelimesi her ne kadar Araplarda ve Perslerde, dini ve etnisitesi ne olursa olsun “Roma vatandaşı” anlamına gelse de, Osmanlı’da Rum kelimesi sadece Helenlerin Anadolu ile Balkanlarda yaşayan ve anadili Helence olan Hıristiyan kesimi için kullanılıyordu. Dolayısıyla günümüzde “Rum” kelimesi, Helen veya Yunan kelimeleriyle eşdeğer görülmektedir. Nasıl ki, tarih boyunca yaşanmış bütün etkileşim ve birbiri içine geçişlere rağmen anadili Ermenice olana Ermeni, Lazca olana Laz, Gürcüce olana Gürcü, Kürtçe olana Kürt, Türkçe olana Türk diyebiliyorsak, anadili Rumca olanlara da rahatlıkla Helen ve dillerine de Helence diyebiliriz. Bu adlandırma genelde doğru olsa da, lokal bazda yapılabilecek bilimsel araştırmalar sonucunda değişik sonuçlar da elde edilebilir! Örneğin Karamanlı Hıristiyanlara da Rum denmesine karşın, anadillerinin Türkçe olmasına dayalı olarak kökenlerinin Türk olduğu söylenmektedir. Karadeniz çerçevesinde bu durumun tam tersi de ortaya çıkabilir. Türk diye bilinen bir bölgede, yoğun Helen nüfusuna da rastlanabilir.
Karadeniz Rumları
Helenlerin, ilk çağlardan beri (bazılarına göre MÖ 700, bazılarına göre MÖ 1100, bazılarına göre ise daha da eskiye dayalı) ve neredeyse Karadeniz’in tamamıyla ilişkili oldukları ve etrafında (bağımsız halde, koloni kentler statüsü altında, krallık veya imparatorluk çatısı altında) yaşamış oldukları bilinmektedir. Buna rağmen, “Karadeniz Rumları” dendiğinde, akla sadece en etkin oldukları bölge olan Pontos bölgesinde (günümüz Türkiye’sinin Doğu Karadeniz bölgesi) yaşayanları gelmektedir.
Rumca
Rumca veya bu dilin içinde kullanıldığı şekliyle Romeika, ilkçağlardan beri Anadolu’da yoğun olarak kullanılan, süreç içerisinde etkileşim ve değişime bağlı olarak şekillenen, ortaçağda Doğu Roma’da egemen olan, Yunanistan’ın kuruluşunda da resmi dil olarak kabul edilen Helencenin kendisidir. Hıristiyanlığın Doğu Roma’da (Bizans) egemen olduğu yıllarda, “Helence” adının Paganizm’i (çoktanrılı din) anımsattığından, bu dilin adı “Roma dili” anlamına gelen “Romeika” olarak değiştirilerek benimsendi. “Rumca” kelimesi ise, Romeika dilinin Türkçedeki adıdır. “Yunanca” ise, Yunanistan’ın kullandığı dili vurgulamaya yönelik verilen isimdir. Her dilde olduğu gibi; temelde Helence olan bu dil de kendi içinde, zaman aşımına, etkileşime ve coğrafya’ya göre farklılıklar içerir. Yunanistan’da kullanılan Helence zamana ve dünyadaki teknolojik gelişime dayalı olarak senkronize edildiği ve geliştirildiği için farklı gibi gözükse de, temelde aynı dildir. Rumca veya Romeika’nın Anadolu ve özellikle Karadeniz’de kullanılan versiyonu ise, kullanıldığı farklı coğrafyalara dayalı olarak etkileşim ve değişim yaşadıysa da, Osmanlı’dan bu yana pek gelişim sağlayamadığından, Helencenin Ortaçağ versiyonuna en yakın dil olarak günümüze değin ulaşabilmiştir. Daha basit bir anlatımla Rumca, Sokrates, Platon, Heredot, Ksenofon, Hipokrat, Diyojen, vb. gibi dünyaya mal olmuş bilim adamı ve filozofların kullandığı dilin günümüze kadar ulaşabilmiş versiyonudur. Helence ve dolayısıyla da Rumca’nın yazılışı, bugün Yunanistan’ın da kullandığı alfabe olan Kiril alfabesiyle mümkün olmaktadır. Rumca Kiril alfabesi dışında bir alfabeyle yazıldığında, kelimelerde önemli ölçüde deformasyonların oluşması dışında, bazen de kelimeler anlamsızlaşabiliyor!
Helence alfabe
Büyük ve küçük olarak Helence harfler şunlardır:
Α-α(Alfa), Β-β(Vita), Γ-γ(Ğama), Δ-δ(Delta), Ε-ε(Epsilon), Ζ-ζ(Zita), Η-η(İta), Θ-θ(Thita), Ι-ι(Yota), Κ-κ(Kapa), Λ-λ(Lamda), Μ-μ(Mi), Ν-ν(Ni), Ξ-ξ(Ksi), Ο-ο(Omikron), Π-π(Pi), Ρ-ρ(Ro), Σ-σ,ς(Siğma), Τ-τ(Taf), Υ-υ(İpsilon), Φ-φ(Fi), Χ-χ(Khi), Ψ-ψ(Psi), Ω-ω(Omega).
Bu harflerin bazılarının telaffuzu Türkçede kullanılan Latince ile tamamen aynı olsa da, bazı harfleri değişmektedir.
Helence-Türkçe örneklemeye çalışırsak; A=A, B=V, Γ=Ğ, Δ=D, DH veya Arapçanın Dal’ı (sekizinci harf) gibi telaffuz edilir. E=E, Z=Z, H=İ, Θ=TH veya Arapçanın The’si (dördüncü harf) gibi telaffuz edilir. Ι=İ veya kelime başına geldiğinde Y gibi telaffuz edilir. Κ=K, Λ=L, Μ=M, Ν=N, Ξ=KS veya Latince X harfi gibi telaffuz edilir. Ο=O, Π=P, Ρ=R, Σ=S, Τ=T, Υ=İ, Φ=F, Χ=KH, CH veya Arapçanın Khe’si (altıncı harf) gibi telaffuz edilir. Ψ=PS, Ω=O gibi telaffuz edilirler. Bir de tek harf gibi kullanılan bitişik harfler vardır. Bunlar sırasıyla Helence=Türkçe, aynı zamanda büyük ve küçük olarak; TZ-τζ=C, TS-τσ, τς=Ç, ΟΥ-ου=U, ΕΙ-ει=İ, ΟΙ-οι=İ, ΝΤ-ντ=D, ΓΚ-γκ=G, ΑΙ-αι=E, ve ΙΑ-ια=YA gibi telaffuz edilirler.
Aşağıdaki sözlükte kullandığımız metot
Aşağıda verdiğimiz örnek Türkçe – Rumca sözlükte kullandığımız metot tamamen kendimize özgüdür. Çünkü bu konuda önceden yapılmış ve yararlanabileceğimiz başka çalışmalar yoktu. Verdiğimiz Rumca kelimelerde kullandığımız alfabenin tamamı Latince olmakla birlikte, Yunancanın X=KH, CH veya Arapçanın Khi’sini (altıncı harf) olduğu gibi “X” olarak kullandık! Örneğin; Hali) Halı kelimesini Xali, Khamilo=Alçak kelimesini Xamilo, Khalayi=Bakır kelimesini Xalayi, Akhanti=Diken kelimesini Axanti, vb. gibi vermeye çalıştık. Birde yöresel dilde olduğu kadar, aynı zamanda Helen dünyasının farklı coğrafyalarında ortaya çıkan ve adına “Çitakismos” adı verilen dilsel bir fenomeni de düzeltmeye çalıştık. Örneğin bazı kelimeler içerisinde yer alan “Ç” harfinin aslında orijinal hali “K” gibi olmasına rağmen, yukarıda sözünü ettiğimiz fenomene dayalı olarak Karadeniz Rumcasında da “Ç” gibi telaffuz edilmektedir. Bazı kelimelerde bunu kaldırdık, bazılarında ise her ikisini de kullandık. Örneğin; Çefali=Kafa kelimesinin yanına bir de orijinal hali olan Kefali’yi, Çiri=Baba yanına orijinali olan Kiri, vb. eklemeler yaptık. Bazılarında ise K harfini orijinal haline, yani Ç’yi K’ye dönüştürüp bıraktık. Ayrıca, Rumcayı Türkçe alfabeyle kullanmada yaşanan bir diğer sorun da “Ş” harfi ile ilgilidir. Biz “Ş” harfini olduğu gibi değiştirmeden kullandık. Neticede, örnek çalışma olarak sizler için derlediğimiz bu çalışmada, bu dil ile ilgili her sorunu detaylı olarak sizlere aktarma imkânımız bulunmamaktadır. Sözlüğü incelerken, yapılan değişiklikleri ve kullanılan metodu çözebileceğinizden ümitliyiz.
Editör: Murat Murğulişi
Lazika Yayın Kollektifi – Kardeş Diller Sözlüğü
