Zazaca/Zazaki, Hint-Avrupa Dil Ailesi’ne mensup İran Dillerinin İran koluna bağlı bir dildir. Zazalar tarafından konuşulur. Zazaca için birçok isim kullanılır. Zazaki’nin dışında; Kırdki veya Kırdi, Kırmancki, Dımılki veya Dımıli, Zonê ma (dilimiz) diye de adlandırılır.
Bu çalışmada kullanılan “Kırmancki” sözcüğü, kesinlikle “Kürtçe” sözcüğünün eş anlamlı sözcüğü olmadığı gibi; tam aksine “Kırmancki” sözcüğü, “Zazaca” sözcüğünün Tunceli yöresindeki ifade biçimidir.
Zazalar, Tunceli, Bingöl, Sivas, Urfa, Diyarbakır, Muş, Malatya, Batman, Aksaray, Erzincan, Adıyaman gibi illerde ve ilçelerinde yoğun olarak yaşamaktadırlar.
Yok edilişlerine seyirci kalınan bir çok dünya dili arasında bulunan Zazaki Dil’inin orijinal ahenginin korunması ve tanıtılması düşüncesi açısından, aşağıdaki örneklerde göreceğiniz gibi bir çalışma yöntemi belirledim. Fakat “Kardeş Diller Sözlüğü” formatına uymadığı için, bana gönderilen Zazaki dosyasının düzenlenmesini bilinen ölçülerde tamamladım. Fakat Zazaki ile ilgilenen kişiler için düşüncelerimi açıklamak istedim. Bu sözcük karşılaştırma çalışmasında; Tunceli ili Merkezi Yöresinde konuşulan dil esas alındı. Bu nedenle, benim kendi sözlük çalışmamdaki yöntemim, Zazaki Dilinin söylenişi ya da bu dili iyi bilen bir kulak tarafından algılanış biçiminin yansıtılması oldu.
Aşağıdaki örnekler, düşüncemi anlatacaktır.
| acı (tat) (bitter) | Tuhuzzıhı |
| acıkmak | acıkmak |
| (feel hungry) bihioho vihiehesıhıaha | (feel hungry) bihioho vihiehesıhıaha |
| açık (open) rıhıahakkıhıeherrıhıdıhıahaehe | açık (open) rıhıahakkıhıeherrıhıdıhıahaehe |
| açmak | açmak |
| (open) | (open) |
Bu çalışma süreci ulusal siyasi mesajlardan uzak tutularak, Kırmanc Kültürü’nün binlerce yıldan beri süregelen doğal akışına sadık kalındı. Kırmanc Kültürü yaşadığı coğrafyada kendi sosyopolitik-sosyoekonomik erkini yitirdiğinden Kıhırmıhancihikihi/Zazaki Dilinin kendini yenileme ve geliştirme süreci; yani yaşama şansı son buldu. Göçler ve siyasi kargaşa dilin yok olma sürecini hızlandırdı. Kıhırmıhancihikihi/Zazaki Dili ile ilgili yapılan çalışmalar politik güdümlü olduğundan; dili yok olmaktan kurtaracak yeterliliğe, bilimselliğe ve etik düzeyde erişemedi.
Çalışmalarım sürecinde de fark ettiğim gibi; Kıhırmıhancihikihi/ Zazaki Dili Alfabesinin yeterli olmadığı bir kez daha saptandı. “C” ve “Ç” arası “Ć” sesi, “G” ve “Q” arası (Q’) sesi gibi ara seslerin bulunması bilinmiyor ya da görmezlikten geliniyor. “M” sesi kullanıldığında önce beliren “hıhı” sesleri çözümlenmiş değil. “S”, “R”, “M” seslerinin sık sık çift kullanımı yeterince bilinmiyor. Sesli harflerin üç ya da daha fazla bir araya gelme gerekliliği (AAAEEE) kendini dayatmasına ilgisiz kalınması sorun oluşturuyor.
Bu durumu somutlandıracak bir örnek vermek gerekirse; Kıhırmıhancihikihi/Zazaki Dilinin adlandırılması sorunu çağın korkunç yüzünü gözler önüne sermektedir: Kıhırmıhancihikihi/Zazakinin, farklı siyasi çevrelerce Yahudice, Ermenice, Türkçe, Kürtçe olarak adlandırılması tamamı ile siyasi amaçlı olduğundan, gerçekleri yansıtamamaktadır Zaten bu tezler söz konusu saygı değer halklar tarafından da kabul edilmemektedir. Halkımızın Şafi kesimine göre “Zaza” kavramı doğrudur. Halkımızın Alevi kesimine göre “Kırmanc” kavramı doğrudur. Halkımızın Kürt U. Hareketi yanlısı kesimine göre “Kürtçenin Zaza Lehçesi” kavramı doğrudur. Halkımızın Türkiye Cumhuriyeti yanlısı kesimine göre böyle bir dil yoktur. Bazı ‹Aydınlara› göre ise “Dımli3” kavramı doğrudur.
Bazı Dersim İnisiyatiflerine göre ise yeni oluşturulan “Kırmancki/Zazaki” kavramı çözüm olarak illeri sürülmektedir.
Görüldüğü üzere Kıhırmıhancihikihi/Zazaki Dili‘nin adlandırılması sorunu, ne Kırmanc/Zaza Halkının bilinçsizliğinden, ne de dilin kendi bünyesinde barındırabileceği sorunlardan kaynaklanmaktadır. Sorun bütünüyle siyasi ve dini etkenler nedeniyle oluşmaktadır. Özellikle belirtilmesi ve saygıyla karşılanması gereken bir durum: Kırmanc Halkı’nın bir bölümünün binlerce yıllık eski inancını terk edip Şafi İslamı seçtikten sonra; kendilerini diğer “Kırmanc” topluluğundan ayırmak için “Zaza” kavramını geliştirmiş olabilecekleridir ya da diğerlerinin kendilerine “Zaza” tanımlamasını atfetmiş olabilirliğidir.
Sonuç olarak konuya dair şunu eklemek gerekirse; Zazaki, herhangi bir başka dilin diyalekti değildir. Aksi düşünceler, kavgalar, anadillerimize bir fayda sağlamayacağı gibi, kardeşliğimizi de bozmaktadır.
Editör: Murat Murğulişi
Lazika Yayın Kollektifi – Kardeş Diller Sözlüğü
