Röportaj: Sahra Torlak
Gürcistan’ın yemyeşil Batı bölgesinin en derin köşelerinde, Samegrelo’nun sakin köylerinde ve dağlık arazilerinde, gizemli bir ses yankılanır. Bu ses, eski bir dilin, Megrelce’nin melodik ritimleridir. Çoğu kişinin varlığından bile haberdar olmadığı bu dil, Gürcistan’ın ve Güney Kafkasların eşsiz kültürel mozağinin canlı bir parçasıdır. Ancak bu dil, varlığını sürdürme mücadelesi veriyor. Dünyanın dört bir yanına dağılmış Megreller, anadillerinin sesini korumak ve gelecek nesillere taşımak için çaba sarf ediyorlar.
Bu nadir ve tehlike altındaki dili konu alan bu röportajda Megrel Dilbilimci Natia Poniava ile Megrelcenin geçmişini, bugününü ve geleceğini konuşacağız.
Dilin bilinen başka bir adı daha var mı? Diğer dillerde farklı adı var mı? Konuşanlar kendi dillerini nasıl adlandırıyor? Bölgelere göre dilin adı değişiyor mu?
Bu dile Gürcücede Megruli ena, diğer bir akraba Svan dilinde ise Luznu nin adı verilmektedir. Abhaz dilinde Agrua Bızshva denir. İngilizce’de Mingrelian language yada son zamanlarda akademik çalışmalarda Megrelian language kulanılıyor, Rusça’da ise Mingrelskiy Yazik. Biz dilimize Margaluri Nina diyoruz. Bilimsel alanda Megrelce-Lazca’nın eşanlamlısı olarak Zan veya Kolkh dili kulanılıyor.
Hangi dil ailesine giriyor, akraba dilleri hangileri?
Megrelce Lazca, Svanca ve Gürcüce ile birlikte Güney Kafkas dil ailesinin bir parçasıdır. Bu terim daha çok yabancı bilim çevrelerinde kullanılıyor, ama son dönemde Gürcistan’da da kullanılmaya başlanmıştır. Bu aileyi belirtmek için Kartveluri dilleri terimi esas olarak Gürcistan’da kullanılmaktadır, bu terim ilk olarak on dokuzuncu yüzyılın sonlarında Avusturyalı dilbilimci Hugo Schuchardt tarafından kullanılmıştır.
Gürcistan’da hangi bölgelerde konuşuluyor? Dili konuşanlar belli bir bölgede mi yaşıyor, dağınık mı?
Megrelce, Batı Gürcistan’da, Samegrelo-Zemo Svaneti bölgesindeki Abasha, Mart’vili, Zugdidi, Chkhorotzqu, Khobi, Senak’i, Tzalencixa ve Poti belediyeleri ve köylerinde konuşuluyor. 1992-1993 Abhazya Savaşı’ndan önce Abhazya’da da kullanılıyordu, şimdi ise sadece kendi kısmında (Gali, kısmen Oçamçire ve T’qvarçeli) kullanılıyor. Megreller Tiflis’te ve Gürcistan’ın diğer bölgelerinde dağınık olarak yaşıyorlar.
Gürcistan dışında konuşuluyor mu?
Evet, Megrelce konuşan çok insan Rusya’da yaşıyor. Megreller Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde ve Amerika’da da bulunmaktadır, ama kompakt yerleşim yerleri değiller.
Konuşanların sayısı hakkında bilgi?
Magrel dilini konuşanların kesin sayısı bilinmiyor, ancak yaklaşık 500 000-800000 Magrel var. Çoğu dili biliyor ama farklı düzeylerde ve hepsi bu dili aynı sıklıkta kullanmıyor.
Dilin bilimsel olarak tanımlanmış lehçeleri var mı?
Bilimsel literatürde Megrelce iki lehçeye (Zugdidur-Samurzaqanuli ve Senak’uri) bölünmüştür, ancak bazı bilim adamları üç lehçeyi ayırt eder: Senak’ur-Mart’viluri, Zugdidur-Cvaruli ve Samurzaqanuli.
Megrelcenin Lazca ile akrabalığı nedir?
Bazı araştırmacılar Lazca ve Megrelceyi tek dil, bazıları ise ayrı dil olarak kabul etmektedir. Megrelce ve Lazca dilbilimcik açısından tek dil yapan temel özelliklerden biri de köken dil ile ortak bir ses uyumu sistemi göstermeleri (They show the common system of sound correspondences with respect to the proto language), dolayısıyla ortak bir temel söz varlığına sahip olmalarıdır: xe “el”, toli “göz”, Laz. quci / uci, Megr. ‘uci “kulak”, Laz. geni / nceni, Megr. gini / geni “buzağı”, Laz. Çxvindi / Çxindi / Çxundi, Megr. Çxvindi “burun”, Laz. kotume / korme, Megr. kotomi “tavuk” vb. Megrelce ve Lazca yüzyıllarca birbirlerinden ayrı, farklı bir siyasi-kültürel alanda geliştiriyordu ve Lazca ve Megrelce, Lazca’da Yunanca ve Türkçe’den, Megrelce’de Gürcüce’den alınan sözcüklerin yanı sıra Lazca’da Türkçe’nin ve Megrelce’de Gürcüce’nin aşırı sözdizimsel kalkleri (syntactic calques) nedeniyle birbirlerinden ayrılır. Dolayısıyla Megrelce ve Lazca’nın dil açısından tek bir dil olduğu söylenebilir ancak toplumdilbilimsel açıdan ayrı diller olarak ele alınması haklıdır. Henüz hiçbirinin resmi olarak dil statüsüne sahip olmadığı doğru ama bugün hem bağımsız olarak gelişiyor hem de edebi bir dil haline geliyor.
Dilin yazısı var mı? Ne zaman yazılı hale gelmiş? Hangi alfabe kullanılıyor, ilk alfabeyi kim hazırlamış, alfabe değişikliği olmuş mu? Kaç harf var? Dil farklı ülkelerde konuşuluyorsa yazı dili / alfabe farklılığı var mı?
Megrelce Gürcü alfabesinin şimdiki tipine dayanan bir alfabe kullanıyor. Bu alfabede 36 harften oluşmaktadır. Bunlardan 33’ü Gürcü dilinde kullanılmaktadır, ek harflerden bir ‘y’ eski Gürcücede kulanılıyordu, ჷ (i) ve ჸ (‘) ise hiç Gürcücede değildir, bilim adamların tarafından yapılmıştır. Megrelce için başka alfabe kullanılmamaktadır. Ancak 19. yüzyılda Rusların Rus alfabesini kurma girişimi oldu.
Yazılı edebiyat oluşmuş mu?
Eski zamandakilerden bize sadece folklor ulaştı, ama şimdi pek çok modern Megrel dili şairi vardır, şiirleri yayımlanmıştır. Son dönemde farklı dillerden sanatsal eserler çeviriliyor ve öyküler yazılıyor. 2023 yılında Gia Ciç’onaya’nın Megrelce “Bjamorineli” (şafak vakti) adlı romanı yayınlandı.
Megrelce ile ilgili üniversitelerde, diğer kurumlarda ilgili bir bölüm var mı?
Megrelce bölüm değil, ama Megrelce yada Kolh dili/Zan dili “Kartvelce Dilleri/ Kartvelce Dilbilimi” programı olan herhangi bir Gürcistan üniversitesinde teorik olarak okutulmakta ve Megrelce üzerine tezler de yazılmaktadır.
Hazırlanmış dil öğretim materyali var mı?
Seviyelere göre hazırlanmış kitaplar yok, sadece Korneli Danelia’nin ‘Kolh (Megrelce-Lazca) dili’ adlı gramer kitabı var. Bu kitabın sonunda Megrelce’nin praktik kursu bulunmaktadır. Bir de Rusşa bilenler için Nargiza Basarya ‘Bizim dilimiz’ ve Gürcüce bilenler için Natia Poniava’nın ‘Megrelce oğrenelim’ adlı kitapları var.
Unesco tarafından tehlike altında olan diller arasında sayılıyor mu?
Evet. Ne yazık ki Megrelce Tehlike altında bir dil.
Dil kaybı ne düzeyde? Sadece yaşlıların dili durumunda mı?
UNESCO’nun tehlike altında olan diller listesinde Megrelce açıkça tehlikede olan dil olarak sunuluyor. Ancak Abaşa ve Poti’de Megrelce’nin durumunun ciddi tehlike altında olarak tanımlanması gerekir. Abaşa’nın 6 köyünde ise (Marani, P’irveli Mayisi, Kolobani, Samikao, Maidani ve kısmen T’qviri) Megrelce tamamen kaybolmuştur. Samegrelo’nun diğer şehirlerinde durum Abasha ve Poti’ye göre biraz daha iyi, ancak köylerdeki gibi değil.
Devlet okullarında okutuluyor mu?
Hayır. Megrelce eğitim veren bir devlet ya da özel okul yok. Aynı şekilde, seçmeli de olsa Megrelce dersler de okutlmuyor.
Herhangi bir kurumda eğitimi öğretimi yapılıyor mu? Bu dili öğretebilecek kişiler var mı?
2022’den itibaren “Artanuci” yayınevi Megrelce’nin (ayrıca Lazca ve Svanca) onlain kurslar sunuyor. Megrelce’yi bilen 20’ye yakın dilbilimci var, Megrelce’yi bilen daha fazla filolog var ve gerekirse eğitilebilirler.
